Slobodište

Slobodište je bio jedan od najposećenijih spomenika bivše Jugoslavije. Kroz ovaj memorijalni kompleks godišnje je prolazilo i preko 100.000 ljudi. Danas je mesto koje povremeno obilaze turisti i koriste lokalni stanovnici za različite oblike aktivnosti na otvorenom. Jednostavan pristup spomen parku omogućavaju dva velika parkirališta na južnom izlazu iz grada i pešačka staza iz naselja Rasadnik.

Spomen park – istorija

Pre početka Drugog svetskog rata, na mestu nekadašnjeg strelišta, započeta je gradnja Kaznenog zavoda koju je prekinula okupacija. Nedovršenu zgradu iskoristili su Nemci i pretvorili u logor za političke zatvorenike.  Streljanja, uobičajeni način kažnjavanja i odmazde od strane fašista, vršena su na bagdalskoj padini iza zgrade logora. Poznati podaci kazuju da je na ovom stratištu ubijeno više od hiljadu ljudi. Logor je srušen 1949. godine, a na njegovom mestu izgrađen je spomen-park Slobodište na površini od 10 ha.

Odluku o izgradnji spomeničkog kompleksa doneo je Sabor opštine Kruševac 1964. godine.  Na predlog Dobrice Ćosića, prvoborca Rasinskog partizanskog odreda (kasnije prvog predsednika Savezne republike Jugoslavije od 1992. do 1993.), spomenik je projektovao i realizovao arhitekta Bogdan Bogdanović (kasnije gradonačelnik Beograda od 1982. do 1986.). Otvaranje kompleksa vezano je za Odluku o proglašenju Slobodišta i ustanovljenju Svečanosti slobode 1965. godine.

U prvom poglavlju odluke stoji:

“Spomenik poginulim borcima za slobodu naše zemlje i pobedu socijalističke revolucije, streljanim rodoljubima i žrtvama fašističkog terora Kruševačkog kraja koji se nalazi na jugoistočnoj padini Bagdale proglašava se Slobodištem. Slobodište je kulturno-istorijski spomenik pod zaštitom opštine Kruševac.”

Od tada pa sve do političkih promena 2000-te, za Memorijalni kompleks Slobodište vezuju se Svečanosti slobode, najveća istorijska i kulturno umetnička manifestacija u gradu, koja je počinjala 28. juna, na Vidovdan, i trajala do 7. jula, Dana boraca. Njeno mesto zauzima nova kulturna manifestacija Vidovdan, a glavni program se seli iz amfiteatra Slobodišta na druge lokacije u gradu.

Memorijalni kompleks Slobodište – prostorna celina

Kompleks  ima simboliku hrama (predvorje, ulaz, dvorana i svetilište), osnovni elementi  reljefa su humke, a čitav prostor oblikovan je u lukovima i krugovima.

Bogdan Bogdanović objasnio je svoje delo rečima:

“Kao graditelj dužan sam da vas privedem samom spomeniku. Videli ste, ne primećujemo ga iz daljine. Ima stvari koje ne treba gledati iz daljine, u njih se ponire. Rekao bih da i ovu građevinu valja pribrojati takvima. Čoveka valja uvesti u središte, pripustiti ga u svet oblika, u koje mora da zađe, kroz koje će da prođe, sa kojima mora nehotično da se poistoveti. Samo tako razumeće ih.”

A u središte – centralni deo parka – ulazi se iz Predvorja sa humkama, kroz kružnu Kapiju sunca. Staza zatim vodi pored Doline živih (dvorana – amfiteatar sa pozornicom) do Doline pošte (svetilište). Na humkama, kao i na bedemu iznad Doline pošte, nalaze se plamenici.

Suštinski element i povod izgradnje kompleksa predstavlja Stratište koje se nalazi uz bok amfiteatrima i obeleženo je spomen-pločom i krstom.

Predvorje sa humkama

U luku sa Kapijom sunca, sa obe strane ulaza nalazi se po jedna humka. Na spomen ploči ispred prve humke, koja je na čistini, piše sledeće: “Rodoljubi, komunisti, mladi, devojke, žene, ljudi kruševačkog kraja streljani od nemačkih okupatora i nacionalnih izdajnika 1941-1944”. Ispred druge, malo uvučene ispod drveća, piše: “Rodoljubi narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije u borbi protiv nemačkih fasističkih okupatora i nacionalnih izdajnika i kontrarevolucije 1941-1945”.

Kapija sunca

Svečani kružni ulaz u centralni deo spomenika.

“Ova kružna kapija, taj prastari motiv neolitskih svetilišta. Zašto je baš krug odabran? Odgovoriću jednostavno. Kažu oni koji to bolje znaju od mene da je krug jedna od prvih apstrakcija čovekovih, prva potvrda njegovog razuma i njegove snage uopštavanja. Kažu kruga u prirodi nema ukoliko se ne prisetimo da je nad nama večiti krug sunca. Davno još čovek je posegnuo za ovim znakom jer je u njemu osetio nešto apsolutno i superiorno. Taj pradavni znak, ta asocijacija na sunčani kotur, to obeležava i ovu našu kapiju. “

(Bogdan Bogdanović)

Dolina pošte

U središtu amfiteatra Doline pošte smešteno je jato od 12 kamenih ptica koje streme ka nebu, a na ulazu je kružni kamen s natpisom „Pod ovim nebom, čoveče, uspravi se”.

“To mesto za nas nazvano Dolinom bez sumnje je svetilište ili, da ostanemo u antičkim merama, to je i proročište, orakulum Proroćište kazuje budućnost. Podseća jezovito na onu tajnu koju svi znaju i iznova hoće da je čuju. Život je neuništiv kazuje proročište.“

(Bogdan Bogdanović)

Dolina živih

Sagrađena u obliku travnog amfiteatra, Dolina živih, prostorno zauzima najveći deo Slobodišta. U njegovom podnožju nalazi se polukružna scena ispod koje su ulaz-izlaz i prostorije za pripremu izvođača .

Tokom trajanja Svečanosti slobode ovde su se postavljala  improvizovana sedišta za više od deset hiljada gledalaca. Danas, na kosini amfiteatra povremeno se mogu videti izletnici, a obodi oba amfiteatra koriste se kao staze za trčanje.

Između dve doline, na bedemu druge, stoji stari vodenični kamen s natpisom „Hleb i sloboda; Isus u nama”.

Dom Slobodišta

Ovaj, kasnije pridodat objekat, nastao je 1978. godine kao rezultat saradnje autora spomenika sa arhitektom Svetislavom Živićem iz Kruševca. Izgrađen je od betona prekrivenog zemljom, stilski prateći postojeće elemente, u obliku polukružne humke.

Ostatak ukupne površine od 72 ha Memorijalnog kompleksa čini uređeni park Slobodište.